Παυσανίου Ἑλλάδος Περιήγησις
10. Φωκικά, Λοκρῶν Οζόλων
[6] ἐσελθόντι δὲ ἐς τὴν πόλιν εἰσὶν ἐφεξῆς ναοί: καὶ ὁ μὲν πρῶτος αὐτῶν ἐρείπια ἦν, ὁ ἐπὶ τούτῳ δὲ κενὸς καὶ ἀγαλμάτων καὶ ἀνδριάντων: ὁ δὲ αὐτῶν τρίτος καὶ ὁ τέταρτος, ὁ μὲν τῶν ἐν Ῥώμῃ βασιλευσάντων εἶχεν οὐ πολλῶν τινῶν εἰκόνας, ὁ τέταρτος δὲ Ἀθηνᾶς καλεῖται Προνοίας. τῶν δὲ ἀγαλμάτων τὸ ἐν τῷ προνάῳ Μασσαλιωτῶν ἀνάθημά ἐστι, μεγέθει τοῦ ἔνδον ἀγάλματος μεῖζον. οἱ δὲ Μεσσαλιῶται Φωκαέων εἰσὶν ἄποικοι τῶν ἐν Ἰωνίᾳ, μοῖρα καὶ αὕτη τῶν ποτε Ἅρπαγον τὸν Μῆδον φυγόντων ἐκ Φωκαίας: γενόμενοι δὲ ναυσὶν ἐπικρατέστεροι Καρχηδονίων τήν τε γῆν ἣν ἔχουσιν ἐκτήσαντο καὶ ἐπὶ μέγα ἀφίκοντο εὐδαιμονίας. [7] τῶν μὲν δὴ Μασσαλιωτῶν χαλκοῦν τὸ ἀνάθημά ἐστι: χρυσοῦ δὲ ἀσπίδα ὑπὸ Κροίσου τοῦ Λυδοῦ τῇ Ἀθηνᾷ τῇ Προνοίᾳ δοθεῖσαν, ἐλέγετο ὑπὸ τῶν Δελφῶν ὡς Φιλόμηλος αὐτὴν ἐσύλησε. πρὸς δὲ τῷ ἱερῷ τῆς Προνοίας Φυλάκου τέμενός ἐστιν ἥρωος: καὶ ὁ Φύλακος οὗτος ὑπὸ Δελφῶν ἔχει φήμην κατὰ τὴν ἐπιστρατείαν σφίσιν ἀμῦναι τὴν Περσῶν.
H Θόλος στο ιερό της Αθηνάς Προναίας
Η Θόλος, το εντυπωσιακό κυκλικό κτίριο που δεσπόζει στο ιερό της Αθηνάς Προναίας ανάμεσα στο νεότερο ναό της Αθηνάς και στον θησαυρό των Μασσαλιωτών είναι ίσως το πιο χαρακτηριστικό μνημείο των Δελφών. Αναστηλώθηκε εν μέρει το 1938. Η χρήση του παραμένει αδιευκρίνιστη. Ο Παυσανίας, κατά την επίσκεψή του στο ιερό, δεν κάνει συγκεκριμένα λόγο για τη Θόλο, παρά μιλά για τέσσερις ναούς. Διάφοροι μελετητές συσχετίζουν το κτίριο με τη λατρεία της Αρτέμιδος ή των Ανέμων, αλλά νεώτερες θεωρίες ταυτίζουν τη θόλο με οπλοθήκη (γνωστή από επιγραφές), όπου θα φυλάσσονταν πανοπλίες και άλλα αναθήματα στην Αθηνά, ή με χώρο όπου εκτελούνταν παιάνες. Κτίστηκε περί το 380-370 π.Χ. Αρχιτέκτονας, σύμφωνα με το Βιτρούβιο, ήταν ο Θεόδωρος ο Φωκεύς ή Φωκαεύς, ο οποίος συνέγραψε και βιβλίο για το έργο του. Το πλήρως κυκλικό κτήριο εδράζεται σε κρηπίδωμα με τρεις βαθμίδες. Έχει διάμετρο 13.5 μ., ενώ ο σηκός έχει διάμετρο εσωτερικά 8,41 μ. Το εξωτερικό περιστύλιο είχε είκοσι δωρικούς κίονες, επιστύλιο με τρίγλυφα και μετόπες, και σίμη με φυτική διακόσμηση και υδροροές σε σχήμα λεοντοκεφαλής. Το πτερό ήταν ασυνήθιστα στενό, μάλλον για να τονίζεται η κυκλικότητα του κτιρίου. Ο σηκός, επίσης κυκλικός, είχε είσοδο στη νότια πλευρά. Οι τοίχοι του διακοσμούνταν εξωτερικά με φυτικό διάκοσμο στο κατώτερο τμήμα τους. Εσωτερικά, ο σηκός διέθετε έδρανο από μπλε μάρμαρο που έφερε κορινθιακούς ημικίονες, δέκα ή δεκατρείς τον αριθμό. Το δάπεδο ήταν από λευκό μάρμαρο και σκούρο ελευσινιακό τιτανόλιθο. Η οροφή ήταν μαρμάρινη με τετράγωνα φατνώματα που πριοέκυπταν από τεμνόμενα τόξα. Το κτίριο καταστράφηκε από πυρκαγιά τον 1ο αιώνα π.Χ. Η Η Θόλος συνθέτει σχεδόν όλους τους ρυθμούς του κλασικού αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, καθώς περιλαμβάνει δωρικούς κίονες και κορινθιακούς ημικίονες. Ο συνδυασμός υλικών προκαλούσε αίσθηση πολυχρωμίας: χρησιμοποιήθηκε πεντελικό μάρμαρο για τους κίονες, σκούρος ελευσινιακός τιτανόλιθος στο δάπεδο και τον τοιχοβάτη, παριανό μάρμαρο κ.ά. Η στέγη ήταν και αυτή κοσμημένη με ακρωτήρια σε μορφή γυναικών, σε στάση σχεδόν χορευτική.